Het civiele recht kent een grote verscheidenheid aan procedures. Het inleidende processtuk kan afhankelijk van de aard van de procedure verschillen. Een procedure vangt aan met een dagvaarding of met een verzoekschrift.
Dagvaardingsprocedure
De meeste civiele procedures worden ingeleid met een dagvaarding. Dat is een schriftelijk stuk waarin de eiser zijn vordering omschrijft. De dagvaarding wordt uitgebracht door een deurwaarder die de eerste zittingsdag bepaalt. Nadat de dagvaarding door de deurwaarder is uitgebracht, wordt de dagvaarding bij de rechtbank op de rol, de agenda van de rechtbank, geplaatst en wordt de dagvaarding bij de rechtbank geïntroduceerd. Op de rol van de rechtbank worden de proceshandelingen door de rechtbank bijgehouden. Nadat de dagvaarding op de rol is geïntroduceerd, kan de gedaagde partij op de zogenaamde eerst dienende dag of een reactie geven (een conclusie van antwoord), dan wel om uitstel voor het indienen van een reactie verzoeken. In kantonzaken kan de gedaagde partij ook mondeling op de zitting verschijnen en zijn verweer voeren. De griffier legt het mondelinge verweer vast in een proces-verbaal.
Als er sprake is van een zaak die dient bij de gewone rechtbank, dan moet de gedaagde partij een advocaat vragen om verweer te voeren. doet de gedaagde partij dit niet, dan wordt er ‘verstek verleend’ aan de gedaagde partij, in welk geval de rechtbank de vordering van de eisende partij als zijnde onweersproken toewijst. In kort gedingen en in kantonzaken hoeft de gedaagde partij zelf geen ‘advocaat te stellen’.
Aals de gedaagde partij een tegenvordering tegen de eisende partij wil instellen, kan dit met een zogenaamde ‘conclusie van eis in reconventie’. Daar mag de oorspronkelijk eisende partij dan uiteraard weer op reageren.
Comparitie van partijen
Bij de eerste zitting waarbij de zaak op de rol wordt geïntroduceerd behoeft de eisende partij niet aanwezig te zijn. In het geval de gedaagde partij om uitstel heeft verzocht, geeft de rechtbank de gedaagde partij een termijn om een reactie in te dienen. Na het indienen van de reactie van de wederpartij neemt de rechtbank de processtukken onder zich en zal vervolgens over het verdere verloop van de procedure een beslissing nemen. In het algemeen zal de rechtbank beslissen dat er of schriftelijk voort geprocedeerd moet worden of zal zij een comparitie van partijen gelasten. Een comparitie van partijen is een persoonlijke verschijning van partijen en is bedoeld om inlichtingen aan de rechtbank te verschaffen en tevens om een schikking te beproeven. De partijen dienen daarbij aanwezig te zijn. In het geval op deze zitting geen schikking tot stand komt, zal de rechtbank de zaak aan het einde van de comparitie van partijen weer op de rol plaatsen en een datum bepalen waarop de rechtbank vonnis zal wijzen of een andere beslissing zal nemen over het verloop van de procedure. Het vonnis van de rechtbank kan een eindvonnis zijn, maar ook een tussenvonnis zijn. Een voorbeeld van een tussenvonnis is het opdragen van bewijs aan één van de partijen van een bepaalde stelling of het benoemen van een deskundige.
Verzoekschriftenprocedure
Een verzoekschriftprocedure verloopt anders. Een verzoekschriftprocedure wordt ingeleid met een verzoekschrift, waarin de verzoeker zijn standpunt weergeeft en onderbouwt. Vervolgens stuurt de griffier het verzoekschrift naar de verwerende partij en eventueel andere belanghebbende. In beginsel bepaalt de rechtbank een zitting waarop het verzoek behandeld zal gaan worden. De verwerende partij krijgt de gelegenheid om binnen een bepaald aantal weken voor de zitting een verweerschrift in te dienen. De rechtbank mag van deze handelwijze afwijken en soms een datum bepalen waarop het verweerschrift moet worden ingediend. Vervolgens wordt de zaak op de mondelinge behandeling behandeld. Deze zitting is bedoeld om inlichtingen te verschaffen maar ook om een schikking te beproeven. Vervolgens zal de rechtbank uitspraak doen.
Toekomst: digitaal procederen
Met ingang van 1 juli 2017 zullen de procedures echter wijzigen, omdat digitaal procederen dan ingevoerd wordt.
